Kronika Archiwum
Dnia 29 czerwca 2023
odbyło się spotkanie w Gminnej Bibliotece Publicznej w Bojszowach pt.: Konserwacja najstarszej księgi metrykalnej z Bojszów z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach (osobliwe zapisy, niespotykane kompaturki, unikatowe rozwiązania). Spotkanie było pokłosiem zakończenia konserwacji najstarszej księgi metrykalnej z parafii Narodzenia Świętego Jana Chrzciciela w Bojszowach (chrzty z lat 1653–1725, śluby z lat 1653-1707) przeprowadzonej w ramach konkursu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych „Wspieranie działań archiwalnych 2022”.
O stanie zachowaniai 370-letniej księgi metrykalnej (dudki), o poszczególnych etapach konserwacji oraz o tym co zostało odnalezione w jej trakcie opowiedziały dyplomowane konserwatorki papieru i skóry: dr Katarzyna Kwaśniewicz i mgr Danuta Skrzypczyk.
Z kolei dr Wojciech Schäffer – dyrektor Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach przedstawił jakie interesujące zapisy zawiera księga z Bojszów, czy jest wyjątkowa na tle innych z zasobu Archiwum oraz czego dotyczą i skąd pochodzą kompaturki (makulatura aktowa) m.in. z 1629 roku odnalezione w oprawie dudki.
* * *
Dnia 30 marca 2023
odbyło się spotkanie w Muzeum Miejskim w Bieruniu pt.: "Konserwacja najstarszej księgi metrykalnej z Bojszów (osobliwe zapisy, niespotykane kompaturki, unikatowe rozwiązania) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach".
Spotkanie zostało zorganizowane w związku z zakończeniem konserwacji najstarszej księgi metrykalnej z parafii Narodzenia Świętego Jana Chrzciciela w Bojszowach (chrzty z lat 1653–1725, śluby z lat 1653-1707). Konserwację przeprowadzono w ramach konkursu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych „Wspieranie działań archiwalnych 2022”.
O stanie zachowaniai 370-letniej księgi metrykalnej (dudki), o poszczególnych etapach konserwacji oraz o tym co zostało odnalezione w jej trakcie opowiadały dyplomowane konserwatorki papieru i skóry: dr Katarzyna Kwaśniewicz i mgr Danuta Skrzypczyk.
Z kolei dr Wojciech Schäffer – dyrektor Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach przedstawił interesujące zapisy, które zawiera księga z Bojszów, zaprezentował wyjątkość księgi na tle innych z zasobu Archiwum oraz wyjaśnił czego dotyczą i skąd pochodzą kompaturki (makulatura aktowa) m.in. z 1629 roku odnalezione w oprawie dudki.
* * *
Grudzień 2022
KONSERWACJA PEŁNA 5 KSIĄG METRYKALNYCH A.D. 2022
(sprawozdanie)
Czwarty raz z rzędu Archidiecezja Katowicka Kościoła Rzymskokatolickiego, złożyła przygotowany przez dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego wniosek o dofinansowanie konserwacji ksiąg z zasobu tegoż archiwum.
Projekt przesłany do Warszawy w ramach konkursu WSPIERANIE DZIAŁAŃ ARCHIWALNYCH (edycja 2022) przeszedł pozytywną ocenę i został rekomendowany do przekazania dofinansowania z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (NDAP).
Tym razem wniosek dotyczącył pięciu ksiąg metrykalnych z trzech parafii z terenu obecnej Archidiecezji Katowickiej:
„Konserwacja pełna pięciu ksiąg metrykalnych (XVII-XVIII-wieczne dudki z parafii: w Bojszowach, Ćwiklicach i Żorach) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach”.
Projekt zajął 1 miejsce na 17 wniosków dofinansowanych. Był jednym z 33 ocenionych pozytywnie na 39 które przesłały instytucje i stowarzyszenia do konkursu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
Wykaz dofinansowanych instytucji i kwoty przeznaczonych środków w 2022 roku:
FRAGMENT OPINII NAUKOWEJ
„Poddanie konserwacji wymienionych ksiąg i udostępnienie ich w pracowni naukowej w formie skanów stanowiłoby nieocenione źródło informacji w badaniach naukowych dotyczących śląskich wsi rycerskich, pochodzącej z Rzeczypospolitej szlachty osiadłej na terenie byłego pszczyńskiego wolnego państwa stanowego (obie wsie należały w okresie objętym wpisami do rodu Zborowskich ze Zborowa), a także w genealogii śląskich rodów.”
dr Rafał Obetkon
Konserwacja 5 dudek z trzech górnośląskich parafii z kościołami: w Bojszowach (księga chrztów i ślubów), Ćwiklicach (śluby i pogrzeby) oraz Żorach (śluby i pogrzeby) z XVII-XVIII wieku oraz ich digitalizacja została sfinansowana ze środków Archidiecezji Katowickiej (10%) oraz dotacji (90%) Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2022”. Złożony projekt dotyczący konserwacji wyżej wymienionych ksiąg metrykalnych zajął pierwsze miejsce spośród 17 rekomendowanych do dofinansowania Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych.
Kwota przyznana Archidiecezji Katowickiej w 2022 roku wyniosła 71 388 złotych brutto. Razem z poprzednimi projektami złożonymi w konkursie „Wspieranie działań archiwalnych” w 2020 i 2021 roku na odnowienie i digitalizację dotacja w ciągu trzech lat wyniosła blisko 200 000 zł (dokładnie: 195 390 zł). Dzięki wsparciu Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych oraz wkładom własnym w ostatnich latach pełnej konserwacji poddano aż 18 obiektów. Dla historii Górnego Śląska i osób mających tu swoje korzenie są to materiały bezcenne… Poza odnowieniem stron z danymi genealogicznymi spisanymi na kartach ksiąg dzięki konserwacji opraw pozyskano wiele unikatowych artefaktów, a także ustalono nieznane dotąd informacje.
W 2020 roku w trakcie prac nad rybnickimi dudkami konserwatorki papieru i skóry odkryły judaik (fragment modlitewnika na święto Sukot), wykorzystany jako półskórek oraz na trzech innych oprawach datę „1573” która została odciśnięta radełkiem introligatorskim na skórze razem wizerunkami 4 ewangelistów. Co interesujące w kolejnym roku odnowiony został inny obiekt z parafii w Lędzinach z identycznymi zdobieniami i datą. Konserwacja XVII–wiecznej księgi chrztów z tej parafii pozwoliła ustalić wykonującym prace nieznany dotąd sposób zdobienia papieru obłóczkowego przy pomocy radełka introligatorskiego…Odkryto również w półskórku księgi fragment pergaminowej karty, zaś w obiekcie z Suszca barwny kawałek papieru marmurkowego. Również dudki poddane konserwacji w 2022 roku odkryły swoje tajemnice.
Szerzej na temat wyżej wymienionych prac i odkryć można przeczytać w artykule, jaki ukazał się w grudniowym numerze periodyku Archiva Ecclesiastica (nr 15/ 2022). [wstęp artykułu można znaleźć na samym dole ninniejszej informacji]
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl
ndap@archiwa.gov.pl
Rękopiśmienna księga przeznaczona do konserwacji znajdowała się w bardzo złym stanie. Utworzona została z dwóch bloków o różnych formatach, dlatego karty od 61 strony są mniejszego rozmiaru. Księga posiadała uszkodzenia spowodowane działaniem owadów oraz grzybów pleśniowych. Po przeprowadzeniu prac konserwatorskich obiekt oprawiono w półskórek z użyciem zachowanych elementów papieru obłóczkowego. W postaci artefektów zachowano arkusze zadrukowanego papieru (m.in. z datą: 1630 rok), który pierwotnie służył do wykonania tektur oprawy, czyli kompaturek. Stanowią one dziś nowe i ciekawe źródło badań naukowych.
Obie księgi oprawione zostały w pergamin, co może świadczyć o tym, że już w XVIII wieku posiadano dużą świadomość ich wartości. Niestety przetrwały one do naszych czasów mocno uszkodzone, zdeformowane i odkształcone. W trakcie prac konserwatorskich karty po oczyszczeniu i wypłukaniu zostały zreperowane, zaś ze skór wykorzystanych do opraw usunięto wielowiekowy brud, natłuszczono je i ponownie zamontowano. Nie było to łatwym zadaniem ponieważ pergamin skurczył się o około dwa centymetry. Z opraw i w tym przypadku odłączono kompaturki w postaci arkusza papieru z zapisem nutowym.
Żorskie księgi metrykalne zachowały się w bardzo złym stanie. Brak okładek oraz poprzerywane nici szycia spowodowały zabrudzenia i zniszczenia kart dudek, a w szczególności na ich krawędziach. Zostały one wszystkie poddane kąpieli i naprawione przy użyciu specjalistycznych bibułek japońskich. Używano jedynie usuwalnych materiałów i technik, by zapewnić bezpieczeństwo konserwowanym obiektom. Prace przeprowadziły dr Katarzyna Kwaśniewicz oraz mgr Danuta Skrzypczyk - konserwatorki papieru i skóry z wieloletnim doświadczeniem w zakresie ochrony materiałów archiwalnych.
Powyższe fotografie ukazujące poszczególne etapy konserwacji oraz ich efekt końcowy są fragmentem dokumentacji konserwatorskiej i zostały wykonane przez dr Katarzynę Kwaśniewicz.
Na wiosnę 2023 roku (marzec, kwiecień, maj) zaplanowano w instytucjach kultury Bierunia, Pszczyny i Żor spotkania z mieszkańcami dotyczące w całości poddanych konserwacji ksiąg. W ich trakcie możliwe będzie poznanie poszczególnych jej etapów i odnalezionych kompaturek oraz najciekawszych zapisów z treści ksiąg.
dr Wojciech Schäffer
Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach
„Fakt, że mimo wielu wojen, jakie przetaczały się przez okolice Rybnika,
[księgi metrykalne od 1638 roku – przyp. W. Sch.]
dotrwały do naszych czasów niemal kompletne,
nakłada na ich właścicieli obowiązek zachowania ich dla kolejnych pokoleń.
Na pewno fachowa konserwacja pozwoli zabezpieczyć te źródła w oryginałach
na kolejne stulecia, a ich profesjonalna digitalizacja dotrzeć do nich
szerszemu gronu badaczy oraz pasjonatów lokalnej historii.” [1]
Konserwacja pełna sześciu ksiąg metrykalnych z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
(dudki z Tychów, Suszca i Lędzin) przeprowadzona w ramach konkursu
„Wspieranie działań archiwalnych 2021” z perspektywy zleceniodawcy.
Przytoczony na początku cytat z opinii naukowej z 21 maja 2020 roku, przygotowanej na potrzeby złożenia wniosku w konkursie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (dalej: NDAP) wskazuje na kilka istotnych aspektów funkcjonowania archiwum oraz celów ich działalności. Po pierwsze uświadamia nam, że niektóre z parafii dysponują księgami metrykalnymi, które nie są pozbawione braków (lub w skali kilku wieków są one minimalne). Ciągłość zapisów od I połowy XVII wieku do dziś stanowi cenną wartość poznawczą dla osób chcących ustalić dane nie tylko członków poszczególnych rodzin, czy rodów szlacheckich, ale także informacje o rozwoju miejscowości oraz rzemiosła i przemysłu. Po drugie autor wskazuje na fakt iż rządca, któremu powierzono cenne materiały nie powinien być bierny. Musi on podejmować działania, aby jak najlepiej przechować je przez kolejne stulecia. Do obowiązków zwierzchnika takich instytucji jak archiwa (np. dyrektora), należy zatem również podejmowanie działań, które mają polepszyć nie tylko warunki lokalowe ich przechowywania, ale także ich stan zachowania [2]. Ma temu służyć m.in. konserwacja, na końcu której (jest to docelowe działanie) jest możliwość dostępu do cyfrowej wersji ksiąg po wykonanej digitalizacji. Na tej długiej drodze od momentu odnalezienia czy też wytypowania do renowacji cennej księgi, do tego ostatniego z etapów, gdzie dane, które zawiera są przeglądane przez naukowców lub genealogów-hobbystów niezbędna jest ingerencja profesjonalnych konserwatorów.
Zabiegi te poza tym, że są czasochłonne oraz wymagają znajomości technik i materiałów, są również bardzo kosztowne. Wielu instytucji posiadających archiwalia, które z punktu widzenia historii Polski są bezcenne (niekoniecznie pochodzące z okresu średniowiecza, jak np. dokumenty pergaminowe), nie stać na przekazanie ich do fachowej konserwacji. Siłą rzeczy czekają one na swój lepszy czas. Naprzeciw tym wyzwaniom i problemom wychodzi konkurs Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, który obejmuje „działania związane z opracowaniem, udostępnianiem oraz zabezpieczaniem materiałów archiwalnych wchodzących w skład ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego” [3]. Materiały zgromadzone w archiwach kościelnych, co do których sporządzone zostały inwentarze poszczególnych zespołów i zbiorów, jak najbardziej wpisują się w ten zakres. Poniżej przedstawiony zostanie dotychczasowy udział w konkursie NDAP, charakterystyka poddanych konserwacji materiałów oraz ustalone dzięki niej interesujące dane, a także odnalezione artefakty i informacje.
Przypisy:
[1] Fragment opinii naukowej dr. Bogdana Klocha – dyrektora Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku na temat znaczenia najstarszych rybnickich ksiąg metrykalnych (oryginał dołączony został do wniosku złożonego do Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w 2020 roku).
[2] Działalność ta wpisana jest także w Statut Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, gdzie wśród celów i zadań w §5 odnaleźć można następującą informację: „Archiwum spełnia następujące zadania: a. gromadzi, zabezpiecza, przechowuje, inwentaryzuje oraz opracowuje materiały archiwalne;[…] c. przeprowadza konserwację materiałów archiwalnych;”, zob. https://archiwum.archidiecezjakatowicka.pl/pl/index/statue (dostęp: 28 października 2022 roku).
[3] Zob. https://www.gov.pl/web/archiwa/wspieranie-dzialan-archiwalnych-rok-2019 (dostęp: 20 października 2022 roku), s. 2.
* * *
Dnia 25 maja 2022
nastąpiło uroczyste otwarcie nowej siedziby Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach (nadal znajduje się ono w budynku Kurii Metropolitalnej, lecz w skrzydle zachodnim - wejście od ul. Wita Stwosza 16) i pobłogosławione przez Jego Ekscelencję Ks. Abpa Wiktora Skworca – Metropolitę Katowickiego. Zostały w niej rozdzielone różne funkcje, a pomieszczenia przystosowano do potrzeb użytkowników (przestronność, szafki na ubrania, widna pracownia naukowa) oraz wymagań – zarówno prawnych jak i bezpieczeństwa (osobne pomieszczenie do składania podań, brak barier, dostęp światła słonecznego). Poniżej krótka fotorelacja z wydarzenia.
1. 
2. 
1. Wejście od ul. Wita Stwosza 16
2. Korytarz Archiwum (w tle miejsce do przyjmowania interesantów)
3. 
4. 
3.-4. Przywitanie gości i prezentacja najcenniejszych zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w sali kapitulnej
5. 
6. 
5. Pamiątkowe zdjęcie w holu kurii / 6. Symboliczne wręczenie kluczy do nowej siedziby Archiwum
7. 
8. 
7. Dyrektor Archiwum prezentuje biurko kurialisty z lat 30-tych XX w.
8. Pobłogosławienie Archiwum przez abp Wiktora Skworca (z prawej ks. dr hab. Robert Kufel,
prezes Stowarzyszenia Archiwistów Kościelnych)
9. 
10. 
9. Pracownia naukowa / 10. Pracownia digitalizacji
11. 
12. 
11. Abp Wiktor Skworc, Metropolita Katowicki i p. Tomasz Lepiarczyk (szef firmy remontowej Bud-Lep-Serwis)
12. p. Jacek Słupek (szef firmy Famar System, producenta regałów), p. Piotr Tyrna (szef firmy Beskid Plus,
producenta opakowań bezkwasowych dla archiwów), p. dr Wojciech Schäffer (dyrektor Archiwum)
13. 
14. 
13.-14. Biura pracowników
15. 
16. 
15. Magazyn / 16. Biurko kurialisty z lat 30-tych XX w.
Autorzy fotografii:
1-2 - dr Wojciech Schäffer
3-16 - Roman Koszowski (Gość Niedzielny)
* * *
Grudzień 2021
KONSERWACJA PEŁNA 6 KSIĄG METRYKALNYCH A.D. 2021
(sprawozdanie)
Trzeci raz z rzędu Archidiecezja Katowicka Kościoła Rzymskokatolickiego, złożyła przygotowany przez dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego wniosek o dofinansowanie konserwacji ksiąg z zasobu tegoż archiwum.
W 2019 roku projekt przesłany do Warszawy w ramach konkursu WSPIERANIE DZIAŁAŃ ARCHIWALNYCH mimo, że przeszedł pozytywną ocenę, nie został z braku środków rekomendowany do przekazania dofinansowania z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (NDAP). Przeznaczone na poszczególne projekty środki zostały przekazane instytucjom od pierwszej do 15 pozycji.
W 2020 roku przygotowany przez dr. Wojciecha Schäffera projekt:
„Konserwacja pełna siedmiu ksiąg metrykalnych z Rybnika (XVII-XVIII-wieczne dudki) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach” (kwota przekazanych środków wyniosła: 60 102 zł) zajął 10 miejsce na 15, które dofinansowano. Siedem ksiąg metrykalnych z najstarszej parafii rybnickiej zostało poddanych konserwacji i profesjonalnie zabezpieczonych na kolejne stulecia. W trakcie prac odkryty został m.in. wyjątkowy zabytek – judaik (fragment modlitewnika na Święto Sukot). Więcej informacji na temat przeprowadzonych zabiegów konserwatorskich oraz ich efektów: https://archiwum.archidiecezjakatowicka.pl/pl/news/76
W 2021 roku złożony został kolejny wniosek, tym razem dotyczący sześciu ksiąg z trzech parafii z terenu obecnej Archidiecezji Katowickiej:
„Konserwacja pełna sześciu ksiąg metrykalnych (XVII-XVIII-wieczne dudki z parafii: w Lędzinach, Suszcu i Tychach) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach”.
Projekt zajął 3 miejsce na 17 wniosków dofinansowanych. Był jednym z 39 ocenionych pozytywnie na 54 które przesłały instytucje i stowarzyszenia do konkursu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
FRAGMENT OPINII NAUKOWEJ
Wytypowane do konserwacji dudki pochodzą z trzech parafii: w Lędzinach, Suszcu i Tychach, które powstały jeszcze w okresie średniowiecza. Należy zaznaczyć, że pierwsza z nich jest jedną z najstarszych na ziemi pszczyńskiej. [… Ich ranga] wzrasta, gdy weźmiemy pod uwagę, że sąsiadujące z tymi miejscowościami niektóre ośrodki parafialne posiadają księgi metrykalne zdekompletowane lub z okresu późniejszego, np. Chełm Śląski koło Lędzin, Woszczyce koło Suszca, czy Bieruń Stary koło Tychów. Wybrane sześć ksiąg metrykalnych dają możliwość uzupełnienia danych np. poprzez odszukanie nupturientów pochodzących z parafii sąsiednich (a także pojedynczych chrztów) i to w niektórych wypadkach nawet o 150 lat.
prof. zw. dr hab. Jerzy Myszor
Konserwacja 6 dudek z trzech górnośląskich parafii z kościołami: w Lędzinach (chrzty, śluby i pogrzeby), Suszcu (chrzty, śluby i pogrzeby) oraz Tychach (chrzty i śluby) z XVII-XVIII wieku została sfinansowana ze środków Archidiecezji Katowickiej (10%) oraz dotacji (90%) Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2021”. W tym roku na wsparcie wszystkich 17 dofinansowanych projektów NDAP przekazała kwotę 801 975 złotych brutto. Dofinansowanie konserwacji 6 ksiąg metrykalnych z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach wyniosło 63 900 zł brutto (projekt zajął 3 miejsce). Dotacje przyznawane są od 2016 roku w celu opracowania, udostępniania oraz zabezpieczenia materiałów archiwalnych wchodzących w skład ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego. O przyznanie dotacji Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych ubiegać się mogą m.in. fundacje, stowarzyszenia oraz instytucje kościelne i religijne. W ramach przeprowadzonych edycji konkursów w latach 2016–2020 dofinansowanie otrzymało ponad 100 projektów. W 2020 roku jednym z nich była: „Konserwacja pełna siedmiu ksiąg metrykalnych z Rybnika (XVII XVIII-wieczne dudki) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach”. Przyznane dofinansowanie na ten cel wyniosło 60 102 zł brutto. W czasie konserwacji pozyskano z opraw kilka kompaturek oraz jeden bezcenny judaik spisany na pergaminie (fragment modlitwy na święto Sukot). Dnia 21 maja 2021 roku miała miejsce w Rybniku konferencja naukowa, na której zaprezentowane zostały efekty konserwacji 7 ksiąg (także dokonane odkrycia) oraz omówiono ich znaczenie dla miasta i regionu.
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl
ndap@archiwa.gov.pl
Przeznaczone do konserwacji dudki (czyli księgi w formacie zwanym folio fracto) znajdowały się w złym stanie zachowania. Odcisnęło się na nich piętno wielowiekowego użytkowania oraz przechowywania w nie zawsze korzystnych warunkach. Poważny problem konserwatorski stanowiły różnego rodzaju nawarstwienia reperacji opraw, czy doszywane w późniejszym okresie składki. Dudki były oprawione w różny sposób: półskórek z papierem obłóczkowym, pełną skórę z tłoczeniami czy tzw. oprawę mniszą (klasztorną), w której deski zwykle tylko do połowy pokrywane były niezdobioną skórą. Księgi zapisane zostały brązowym atramentem żelazowo-galusowym na papierze czerpanym, z widocznymi filigranami. Proces konserwacji rozpoczęto od oddzielenia bloku ksiąg od opraw. Zdemontowano szycie oraz poszczególne elementy okładek. Karty ksiąg oczyszczono z zabrudzeń powierzchniowych, poddano kąpielom w ciepłej filtrowanej wodzie oraz wzmocniono przy użyciu bibułek japońskich. Księgi uszyto zgodnie z oryginałem na pojedyncze sznurki. W takcie demontażu oprawy księgi chrztów z Lędzin z lat 1625–1662 (sygn. 50/51) odkryto, że do reperacji grzbietu został użyty fragment pergaminowej karty, pochodzącej prawdopodobnie ze zdezaktualizowanej księgi liturgicznej. Podobnie ciekawym odkryciem było ujawnienie pod wyklejką niewielkiego fragmentu oryginalnego papieru marmurkowego, w który oprawiono księgę chrztów i ślubów z Suszca (sygn. 50/18). Zachowane żywe kolory dekoracji stały się impulsem do podjęcia próby odtworzenia grzebieniowego wzoru. Choć ostatecznie papier wykonany na wzór zachowanego elementu nie został wykorzystany do oprawy, to daje on świadectwo jak dekoracyjne mogły być XVIII-wieczne oprawy ksiąg metrykalnych. Prace konserwatorskie wraz z dokumentacją przeprowadziły dr Katarzyna Kwaśniewicz oraz mgr Danuta Skrzypczyk – konserwatorki zabytków na podłożu papierowym.
Powyższe fotografie ukazujące poszczególne etapy konserwacji oraz ich efekt końcowy są fragmentem dokumentacji konserwatorskiej i zostały wykonane przez dr Katarzynę Kwaśniewicz.
* * *
Dnia 20 listopada 2021
Archidiecezja Katowicka i jej wierni przeżywali beatyfikację Sługi Bożego ks. Jana Machy. Pod poniżej zamieszczonymi linkami znajdą Państwo informacje na temat Błogosławionego oraz uroczystości beatyfikacji.
- Słowo pasterskie abp Wiktora Skworca przed beatyfikacją ks. Jana Machy
- Biografia ks. Jana Machy
https://silesia.edu.pl/index.php/B%C5%82._Jan_Macha
- Informacja o beatyfikacji serwisu watykańskiego
https://www.vaticannews.va/pl/kosciol/news/2021-06/beatyfikacja-ksiedza-jana-machy-w-katowicach.html
- Strona internetowa Instytutu Gość Media poświęcona ks. Janie Masze
- Strona parafii św. Marii Magdaleny w Chorzowie Starym – miejsca chrztu ks. Jana Machy
http://magdalenachorzow.pl/parafia/jan-macha
W zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach nie posiadamy wielu archiwaliów związanych z ks. Janem Machą. Pragniemy jednak podzielić się kilkoma z nich, a mianowicie: fragmentem metryki chrztu, okolicznościową fotokopią, a także wycinkiem prasowym.
Fragment metryki chrztu ks. Jana Machy (sygn. 50/1780)
Okolicznościowa fotokopia (sygn. 54/5387)
Wycinek z gazety (sygn. 54/2036)
* * *
Grudzień 2020
KONSERWACJA PEŁNA 7 KSIĄG METRYKALNYCH A.D. 2020
(sprawozdanie)
Z wielką radością przyjęliśmy informacje o planach konserwacji najstarszych ksiąg metrykalnych dawnej parafii Wniebowzięcia NMP w Rybniku. Ich zasób, a w sposób szczególny najstarsza jego część, stanowią dla nas, mieszkańców Rybnika, muzealników, ale także społeczeństwa regionu bezcenne dziedzictwo kulturowe.
Wyjątkowy w skali archidiecezji zbiór, ze względu na zakres zachowania ksiąg, to niewyczerpany zasób do badań genealogicznych, społecznych, czy gospodarczych. Nie można zapominać o przesłankach duchowych i naszym chrześcijańskim dziedzictwie zakodowanym w tych metrykach.
OPINIA NAUKOWA NA TEMAT ZNACZENIA
NAJSTARSZYCH RYBNICKICH KSIĄG METRYKALNYCH (fragment)
Jan Pipelius objął parafię po śmierci ks. kanonika Jana Karela w roku 1632, w szczytowym apogeum wojny trzydziestoletniej. Pozostał w mieście aż do 1649 roku. Zostawił po sobie nieprzemijające dzieło, jakim są najstarsze księgi metrykalne rybnickiej parafii. Założono je w 1638 roku i odtąd w zasadzie bez przerw prowadzone są po dziś dzień. Moment zaistnienia ksiąg metrykalnych otworzył niezwykłą sytuację w dziejach lokalnych. Zasób ten – księgi chrztów, ślubów i pogrzebów – zachował się dla bardzo rozległego obszaru. […] Przy dużych brakach zbiorczych opisów społeczeństwa Rybnika z okresu wczesno nowożytnego (XVI-XVII wiek), braku zachowania lub rozproszeniu większej części dawnego archiwum miejskiego, jak również nielicznych dokumentach do większości podrybnickich wsi, metryki mają szczególnie dużą wartość.
Fakt, ze mimo wielu wojen, jakie przetaczały się przez okolice Rybnika, dotrwały do naszych czasów niemal kompletne, nakłada na ich właścicieli obowiązek zachowania ich dla kolejnych pokoleń. Na pewno fachowa konserwacja pozwoli zabezpieczyć te źródła w oryginałach na kolejne stulecia, a ich profesjonalna digitalizacja dotrzeć do nich szerszemu gronu badaczy i pasjonatów lokalnej historii.
dr Bogdan Kloch
dyrektor Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku
ARCHIWA PAŃSTWOWE
Konserwacja i digitalizacja 7 dudek z Rybnika została sfinansowana ze środków archidiecezji katowickiej (10 %) oraz z dotacji (90 % kwoty) Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (ze środków przekazanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2020”. W tym roku na wsparcie wszystkich wyłonionych w konkursie projektów na realizacje zadania publicznego przeznaczono kwotę 900 000 zł (brutto).
Dotacje przyznawane są od 2016 roku na projekty, które obejmują działania związane z opracowaniem, udostępnianiem oraz zabezpieczaniem materiałów archiwalnych wchodzących w skład ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego. O przyznanie dotacji Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych ubiegać się mogą m.in. fundacje, stowarzyszenia oraz instytucje kościelne i religijne.
W ramach przeprowadzonych edycji konkursów w latach 2016-2020 dofinansowanie otrzymało ponad 100 projektów. Łączna wysokość przekazanych środków wyniosła prawie 4,9 mln zł. Konserwacji i opracowaniu poddane zostały m.in. dokumenty pergaminowe z Kłodzka; Księga Profesji i inwentarz zakonu bonifratrów z Krakowa; dokumenty sadowe z XIV-XVI wieku z Gniezna; akta Konsystorza Biskupiego z diecezji sandomierskiej oraz wiele innych bezcennych archiwaliów.
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl / ndap@archiwa.gov.pl
Obiekty przeznaczone do konserwacji znajdowały się w bardzo złym stanie zachowania. Zabiegi rozpoczęto od dezynfekcji ksiąg, ponieważ posiadały widoczne ślady działalności owadów oraz grzybów pleśniowych. Zdemontowano skórzane oprawy a bloki ksiąg rozłożono na pojedyncze karty. Papier oczyszczono z zabrudzeń powierzchniowych przy użyciu specjalistycznych czyścików oraz ustabilizowano jego stan fizykochemiczny w kąpielach wodnych. Uszkodzenia, przedarcia i ubytki papieru reperowano za pomocą długowłóknistych bibułek japońskich. Karty ksiąg ułożono w składki i uszyto na zwięzy sznurowe, zgodnie z pierwowzorem. Zniszczone oprawy skórzane oczyszczono i poddano zabiegom zmiękczającym, by umożliwić powtórne ich wykorzystanie. Księgi, w których oryginalne oprawy się nie zachowały, oprawiono w nowa skórę. Podczas prac konserwatorskich wydobyto z dwóch półskórkowych opraw makulaturę introligatorska, która służyła do usztywniania okładek a składała się ze sklejonych ze sobą kart rękopiśmiennych. Prace przeprowadziły konserwatorki zabytków – mgr Danuta Skrzypczyk i mgr Katarzyna Kwaśniewicz.
* * *
W 2019 roku ARCHIDIECEZJA KATOWICKA złożyła wniosek do NACZELNEJ DYREKCJI ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2019” o dofinansowanie do konserwacji ośmiu ksiąg metrykalnych z XVII-XVIII wieku (siedem z nich pochodziło z parafii MB Bolesnej w Rybniku, zaś jedna z parafii św. Marii Magdaleny w Tychach). Wniosek został oceniony pozytywnie, lecz pula przewidzianych środków nie objęła go.
W maju 2020 roku aplikowano o dofinansowanie (90 % całej kwoty) siedmiu ksiąg metrykalnych z Rybnika w ramach kolejnej edycji konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2020”. Były to najstarsze dudki z wspomnianej wyżej parafii, które pochodziły z lat 1638-1714. Wytypowanie ich do odnowienia podyktowane było kilkoma względami:
1. W 2017 roku odnalezione zostały dwie najstarsze księgi chrztów i pogrzebów z tej parafii, które stanowiły uzupełnienie do księgi ślubów z lat 1638-1649 już przechowywanej w Archiwum Archidiecezjalnym. W przeciwieństwie do tej ostatniej dwie księgi nie posiadały opraw, a dodatkowo w dudce z zapisami chrztów brakowało 14 pierwszych stron dotyczących miasta Rybnik.
2. Księga pogrzebów zawierała zapis dotyczący pochówku z wiosny 1638 roku, który był najstarszym zachowanym z całej archidiecezji katowickiej (starszy o kilka miesięcy od metryki z Mszany koło Wodzisławia z października 1638 roku).
3. Rybnik należy do tych nielicznych parafii archidiecezji katowickiej, które posiadają księgi metrykalne niemal kompletne i to od lat 30-tych XVII stulecia do czasów współczesnych. Pozwala to genealogom przy odrobinie szczęścia cofnąć się w poszukiwaniach przodków o kilka wieków.
4. Nieliczne materiały (dokumenty i akta) do historii Rybnika i okolicznych miejscowości z okresu wczesno-nowożytnego, które zachowały się do naszych czasów, czynią księgi metrykalne pierwszorzędnym źródłem przy odtwarzaniu dziejów miasta i poszczególnych wsi – kompletnym i jednorodnym.
5. Jedna z ksiąg zawierała w oprawie makulaturę aktową tzw. kompaturki.
We wspomnienie śś. Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca 2020 roku) otrzymaliśmy radosną informację, że nasz wniosek został przyjęty i przewidziano środki na realizację zadania. Konserwację siedmiu ksiąg przeprowadziły mgr Danuta Skrzypczyk i mgr Katarzyna Kwaśniewicz. Efekt wykonanych zabiegów przeszedł nasze najśmielsze oczekiwania. Karty dwóch dudek z 1638 roku zyskały nowe oprawy wzorowane na jednej z zachowanych do naszych czasów, zaś tłoczone skórzane zostały odnowione (m.in. uzupełniono dziury po żerowaniu owadów). Karty ksiąg wyprostowano, wyczyszczono i wstawiono brakujące fragmenty. Całość zszyto w bloki od nowa. W czasie konserwacji po rozłożeniu ksiąg pozostały resztki opraw, stare zwięzy oraz fragmenty rzemieni. Nie zostały one wyrzucone, lecz umieszczono je w specjalnie wykonanych pojemnikach. Mogą one stanowić podstawę badań nad oprawami dla tegumentologów. Każda z ksiąg została dodatkowo zabezpieczona bezkwasowym pudłem.
Efekty konserwacji ksiąg metrykalnych z Rybnika obrazują wykonane fotografie przed rozpoczęciem prac oraz po ich zakończeniu.
Księgi metrykalne przed i po konserwacji
Najstarsze księgi chrztów, ślubów i pogrzebów z Rybnika przed konserwacją / Nowa oprawa i odnowione karty najstarszej księgi chrztów z Rybnika (1638-1649)
Najstarsza księga ślubów z lat 1638-1682 przed konserwacją / Ta sama księga po konserwacji z elementami oryginalnej oprawy i odnowionymi kartami
Księga chrztów z 1649-1682 w której znaleziono kompaturki przed i po konserwacji
Księga chrztów 1683-1713 w oprawie z tłoczeniami przed i po konserwacji
Księga ślubów z Rybnika z lat 1682-1714 z ozdobną oprawą przed i po konserwacji
Księga pogrzebów z Rybnika z lat 1682-1713 z ozdobną tłoczoną oprawą przed i po konserwacji
Fotografie ksiąg metrykalnych przed i po konserwacji wykonał fotograf Pan Roman Koszowski.
Najstarsze księgi metrykalne z Rybnika zostały po konserwacji zdigitalizowane (zeskanowane) w wysokiej rozdzielczości. Zostały one dołączone do wykazu ksiąg zdigitalizowanych i będą dostępne w pracowni naukowej Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach.
Poniżej prezentujemy wyjątkowy zabytek odkryty podczas konserwacji - Judaik (fragment modlitewnika na Święto Sukot)
