KONSERWACJA PEŁNA 7 KSIĄG METRYKALNYCH Z RYBNIKA 2020
Z wielką radością przyjęliśmy informacje o planach konserwacji najstarszych ksiąg metrykalnych dawnej parafii Wniebowzięcia NMP w Rybniku. Ich zasób, a w sposób szczególny najstarsza jego część, stanowią dla nas, mieszkańców Rybnika, muzealników, ale także społeczeństwa regionu bezcenne dziedzictwo kulturowe.
Wyjątkowy w skali archidiecezji zbiór, ze względu na zakres zachowania ksiąg, to niewyczerpany zasób do badań genealogicznych, społecznych, czy gospodarczych. Nie można zapominać o przesłankach duchowych i naszym chrześcijańskim dziedzictwie zakodowanym w tych metrykach.
OPINIA NAUKOWA NA TEMAT ZNACZENIA
NAJSTARSZYCH RYBNICKICH KSIĄG METRYKALNYCH (fragment)
Jan Pipelius objął parafię po śmierci ks. kanonika Jana Karela w roku 1632, w szczytowym apogeum wojny trzydziestoletniej. Pozostał w mieście aż do 1649 roku. Zostawił po sobie nieprzemijające dzieło, jakim są najstarsze księgi metrykalne rybnickiej parafii. Założono je w 1638 roku i odtąd w zasadzie bez przerw prowadzone są po dziś dzień. Moment zaistnienia ksiąg metrykalnych otworzył niezwykłą sytuację w dziejach lokalnych. Zasób ten – księgi chrztów, ślubów i pogrzebów – zachował się dla bardzo rozległego obszaru. […] Przy dużych brakach zbiorczych opisów społeczeństwa Rybnika z okresu wczesno nowożytnego (XVI-XVII wiek), braku zachowania lub rozproszeniu większej części dawnego archiwum miejskiego, jak również nielicznych dokumentach do większości podrybnickich wsi, metryki mają szczególnie dużą wartość.
Fakt, ze mimo wielu wojen, jakie przetaczały się przez okolice Rybnika, dotrwały do naszych czasów niemal kompletne, nakłada na ich właścicieli obowiązek zachowania ich dla kolejnych pokoleń. Na pewno fachowa konserwacja pozwoli zabezpieczyć te źródła w oryginałach na kolejne stulecia, a ich profesjonalna digitalizacja dotrzeć do nich szerszemu gronu badaczy i pasjonatów lokalnej historii.
dr Bogdan Kloch
dyrektor Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku
ARCHIWA PAŃSTWOWE
Konserwacja i digitalizacja 7 dudek z Rybnika została sfinansowana ze środków archidiecezji katowickiej (10 %) oraz z dotacji (90 % kwoty) Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (ze środków przekazanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2020”. W tym roku na wsparcie wszystkich wyłonionych w konkursie projektów na realizacje zadania publicznego przeznaczono kwotę 900 000 zł (brutto).
Dotacje przyznawane są od 2016 roku na projekty, które obejmują działania związane z opracowaniem, udostępnianiem oraz zabezpieczaniem materiałów archiwalnych wchodzących w skład ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego. O przyznanie dotacji Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych ubiegać się mogą m.in. fundacje, stowarzyszenia oraz instytucje kościelne i religijne.
W ramach przeprowadzonych edycji konkursów w latach 2016-2020 dofinansowanie otrzymało ponad 100 projektów. Łączna wysokość przekazanych środków wyniosła prawie 4,9 mln zł. Konserwacji i opracowaniu poddane zostały m.in. dokumenty pergaminowe z Kłodzka; Księga Profesji i inwentarz zakonu bonifratrów z Krakowa; dokumenty sadowe z XIV-XVI wieku z Gniezna; akta Konsystorza Biskupiego z diecezji sandomierskiej oraz wiele innych bezcennych archiwaliów.
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl / ndap@archiwa.gov.pl
Obiekty przeznaczone do konserwacji znajdowały się w bardzo złym stanie zachowania. Zabiegi rozpoczęto od dezynfekcji ksiąg, ponieważ posiadały widoczne ślady działalności owadów oraz grzybów pleśniowych. Zdemontowano skórzane oprawy a bloki ksiąg rozłożono na pojedyncze karty. Papier oczyszczono z zabrudzeń powierzchniowych przy użyciu specjalistycznych czyścików oraz ustabilizowano jego stan fizykochemiczny w kąpielach wodnych. Uszkodzenia, przedarcia i ubytki papieru reperowano za pomocą długowłóknistych bibułek japońskich. Karty ksiąg ułożono w składki i uszyto na zwięzy sznurowe, zgodnie z pierwowzorem. Zniszczone oprawy skórzane oczyszczono i poddano zabiegom zmiękczającym, by umożliwić powtórne ich wykorzystanie. Księgi, w których oryginalne oprawy się nie zachowały, oprawiono w nowa skórę. Podczas prac konserwatorskich wydobyto z dwóch półskórkowych opraw makulaturę introligatorska, która służyła do usztywniania okładek a składała się ze sklejonych ze sobą kart rękopiśmiennych. Prace przeprowadziły konserwatorki zabytków – mgr Danuta Skrzypczyk i mgr Katarzyna Kwaśniewicz.
* * *
W 2019 roku ARCHIDIECEZJA KATOWICKA złożyła wniosek do NACZELNEJ DYREKCJI ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2019” o dofinansowanie do konserwacji ośmiu ksiąg metrykalnych z XVII-XVIII wieku (siedem z nich pochodziło z parafii MB Bolesnej w Rybniku, zaś jedna z parafii św. Marii Magdaleny w Tychach). Wniosek został oceniony pozytywnie, lecz pula przewidzianych środków nie objęła go.
W maju 2020 roku aplikowano o dofinansowanie (90 % całej kwoty) siedmiu ksiąg metrykalnych z Rybnika w ramach kolejnej edycji konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2020”. Były to najstarsze dudki z wspomnianej wyżej parafii, które pochodziły z lat 1638-1714. Wytypowanie ich do odnowienia podyktowane było kilkoma względami:
1. W 2017 roku odnalezione zostały dwie najstarsze księgi chrztów i pogrzebów z tej parafii, które stanowiły uzupełnienie do księgi ślubów z lat 1638-1649 już przechowywanej w Archiwum Archidiecezjalnym. W przeciwieństwie do tej ostatniej dwie księgi nie posiadały opraw, a dodatkowo w dudce z zapisami chrztów brakowało 14 pierwszych stron dotyczących miasta Rybnik.
2. Księga pogrzebów zawierała zapis dotyczący pochówku z wiosny 1638 roku, który był najstarszym zachowanym z całej archidiecezji katowickiej (starszy o kilka miesięcy od metryki z Mszany koło Wodzisławia z października 1638 roku).
3. Rybnik należy do tych nielicznych parafii archidiecezji katowickiej, które posiadają księgi metrykalne niemal kompletne i to od lat 30-tych XVII stulecia do czasów współczesnych. Pozwala to genealogom przy odrobinie szczęścia cofnąć się w poszukiwaniach przodków o kilka wieków.
4. Nieliczne materiały (dokumenty i akta) do historii Rybnika i okolicznych miejscowości z okresu wczesno-nowożytnego, które zachowały się do naszych czasów, czynią księgi metrykalne pierwszorzędnym źródłem przy odtwarzaniu dziejów miasta i poszczególnych wsi – kompletnym i jednorodnym.
5. Jedna z ksiąg zawierała w oprawie makulaturę aktową tzw. kompaturki.
We wspomnienie śś. Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca 2020 roku) otrzymaliśmy radosną informację, że nasz wniosek został przyjęty i przewidziano środki na realizację zadania. Konserwację siedmiu ksiąg przeprowadziły mgr Danuta Skrzypczyk i mgr Katarzyna Kwaśniewicz. Efekt wykonanych zabiegów przeszedł nasze najśmielsze oczekiwania. Karty dwóch dudek z 1638 roku zyskały nowe oprawy wzorowane na jednej z zachowanych do naszych czasów, zaś tłoczone skórzane zostały odnowione (m.in. uzupełniono dziury po żerowaniu owadów). Karty ksiąg wyprostowano, wyczyszczono i wstawiono brakujące fragmenty. Całość zszyto w bloki od nowa. W czasie konserwacji po rozłożeniu ksiąg pozostały resztki opraw, stare zwięzy oraz fragmenty rzemieni. Nie zostały one wyrzucone, lecz umieszczono je w specjalnie wykonanych pojemnikach. Mogą one stanowić podstawę badań nad oprawami dla tegumentologów. Każda z ksiąg została dodatkowo zabezpieczona bezkwasowym pudłem.
Efekty konserwacji ksiąg metrykalnych z Rybnika obrazują wykonane fotografie przed rozpoczęciem prac oraz po ich zakończeniu.
Księgi metrykalne przed i po konserwacji
Najstarsze księgi chrztów, ślubów i pogrzebów z Rybnika przed konserwacją / Nowa oprawa i odnowione karty najstarszej księgi chrztów z Rybnika (1638-1649)
Najstarsza księga ślubów z lat 1638-1682 przed konserwacją / Ta sama księga po konserwacji z elementami oryginalnej oprawy i odnowionymi kartami
Księga chrztów z 1649-1682 w której znaleziono kompaturki przed i po konserwacji
Księga chrztów 1683-1713 w oprawie z tłoczeniami przed i po konserwacji
Księga ślubów z Rybnika z lat 1682-1714 z ozdobną oprawą przed i po konserwacji
Księga pogrzebów z Rybnika z lat 1682-1713 z ozdobną tłoczoną oprawą przed i po konserwacji
Fotografie ksiąg metrykalnych przed i po konserwacji wykonał fotograf Pan Roman Koszowski.
Najstarsze księgi metrykalne z Rybnika zostały po konserwacji zdigitalizowane (zeskanowane) w wysokiej rozdzielczości. Zostały one dołączone do wykazu ksiąg zdigitalizowanych i będą dostępne w pracowni naukowej Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach.
Poniżej prezentujemy wyjątkowy zabytek odkryty podczas konserwacji - Judaik (fragment modlitewnika na Święto Sukot)
