KONSERWACJA PEŁNA 5 KSIĄG METRYKALNYCH A. D. 2023
Piąty raz z rzędu Archidiecezja Katowicka Kościoła Rzymskokatolickiego, złożyła przygotowany przez dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego wniosek o dofinansowanie konserwacji ksiąg z zasobu tegoż archiwum.
Projekt przesłany do Warszawy w ramach konkursu WSPIERANIE DZIAŁAŃ ARCHIWALNYCH (edycja 2023) przeszedł pozytywną ocenę i został rekomendowany do przekazania dofinansowania z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (NDAP).
Tym razem wniosek dotyczył pięciu ksiąg metrykalnych z pięciu parafii z terenu obecnej Archidiecezji Katowickiej: „Konserwacja pełna pięciu ksiąg metrykalnych (XVII-XVIII-wieczne dudki z parafii: Bieruń Stary, Brzeźce, Miedźna i Mokre oraz księgi z lat 1728-1767 z Rydułtów z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach”.
Projekt zajął tak jak w poprzednim 2022 roku 1 miejsce na 16 wniosków dofinansowanych. Był jednym z 29 ocenionych pozytywnie w konkursie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych na 31 które przesłały instytucje i stowarzyszenia.
Wykaz dofinansowanych instytucji i kwoty przeznaczonych środków w 2023 roku:
https://www.gov.pl/web/archiwa/wspieranie-dzialan-archiwalnych-rok-2023
FRAGMENT OPINII NAUKOWEJ DOTYCZĄCEJ KSIĘGI Z BRZEŹC
„Należy podkreślić, że księgi metrykalne pogrzebów czy też zapisy pogrzebów z XVII wieku z terenu obecnej archidiecezji katowickiej należą do rzadkości, a z ziemi pszczyńskiej tylko księga z Brzeźc zawiera metryki z XVII stulecia. Brzeska dudka znalazła się więc wraz z podobnym zabytkiem z Lędzin (księga chrztów i ślubów z lat 1608 i 1607), Bojszów (księga chrztów i ślubów od 1653 r., po konserwacji) oraz Ćwiklic (księga ślubów prowadzona od 1639 r. i także poddana została renowacji) w gronie najstarszych zachowanych ksiąg metrykalnych z terenu dekanatu pszczyńskiego.”
dr Grzegorz Sztoler
W trakcie konserwacji oczyszczono pasek pergaminowej karty, który był użyty wtórnie do zabezpieczenia grzbietu księgi z Brzeźc (XVII-XVIII wiek). Mgr Sławomir Witkowski (Schola Cantorum Minorum Chosoviensis) – specjalista w dziedzinie muzyki średniowiecznej ustalił, że jest to fragment mszału, tzw. Missale plenarium lub Missale notatum, który zawiera antyfony z notacją muzyczną (prawdopodobnie tzw. metzeńsko-niemiecką późną śląską) z XIV w. Dotyczy on mszy z czwartku w tygodniu pasyjnym, czyli tuż przed Niedzielą Palmową (Feria III in Passione).
Konserwacja 4 dudek oraz jednej księgi formatu zbliżonego do kwadratu z XVII-XVIII wieku z pięciu górnośląskich parafii z kościołami: w Brzeźcach (śluby i pogrzeby), Bieruniu Starym (pogrzeby), Miedźnej (chrzty), Mokrym (chrzty, śluby i pogrzeby) oraz Rydułtowach (pogrzeby) została sfinansowana ze środków Archidiecezji Katowickiej (10%) oraz dotacji (90%) Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2023”. Wsparcie finansowe konserwacji 5 ksiąg z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach wyniosło 62 910 złotych brutto (projekt zajął pierwsze miejsce w Polsce na 16 dofinansowanych i 31 złożonych wniosków). Wkład własny Archidiecezji Katowickiej to 6 990 złotych.
Dzięki środkom finansowym przeznaczonym przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych oraz wkładom własnym w ciągu ostatnich czterech lat pełnej konserwacji poddano aż 23 obiekty (poza jedną księgą z Rydułtów, wszystkie pozostałe obiekty to dudki). Całkowita kwota dotacji pozyskana w latach 2020-2023 na konserwację wyniosła 258 300 złotych.
W ostatnich dwóch latach odkryto: druki ulotne z 1629 roku dotyczące obserwacji ciał niebieskich, utwór muzyczny (sonata) sprzed 1765 roku wychwalający ród Promnitzów oraz w bieżącej edycji fragment mszału z XIV wieku. Obecnie jest to najstarszy artefakt z zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach.
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl
ndap@archiwa.gov.pl
Księga oprawiona została przy użyciu fragmentów zapisanej przed wiekami pergaminowej karty z której wykonano grzbiet i narożniki. W przeszłości wtórne wykorzystanie materiałów było zjawiskiem powszechnym – szczególnie nie marnowano kosztownego pergaminu. W efekcie podjętych prac konserwatorskich zabezpieczono papierową księgę metrykalną i stanowiące cenne źródło wiedzy dla badaczy, pergaminowe fragmenty oprawy. Proces konserwacji rozpoczyna się od demontażu ksiąg i delikatnego oczyszczania kart z nagromadzonego kurzu i brudu. Do tego celu wykorzystuje się różnego rodzaju gumki i czyściki.
* * *
Bardzo ważnym etapem prac konserwatorskich są kąpiele kart w ciepłej, filtrowanej wodzie. Podczas tego procesu z papieru wypłukiwane są zanieczyszczenia. Karty, po wyjęciu z wody, są wzmacniane oraz reperowane za pomocą bibułek japońskich i kleju ryżowego. To czasochłonny etap prac, wymagający dużego doświadczenia i wiedzy konserwatorskiej. Wysuszone i ułożone w składki karty, zszywane są zgodnie z pierwowzorem – na dwa, trzy lub cztery sznurki. Często wykorzystuje się już istniejące dziurki w kartach, by wiernie odtworzyć ślad ręki introligatora sprzed wieków. Uszyty blok gotowy jest do oprawy.
* * *
Nie zawsze oprawy ksiąg przetrwały do naszych czasów kompletne. Jak pierwotnie wyglądała księga możemy dowiedzieć się dopiero podczas demontażu i konserwacji. W przypadku dobrze zachowanych śladów możliwe jest odtworzenie wyglądu oprawy. Jako świadectwo jej losów wszystkie oryginalne elementy powinny na powrót znaleźć się na oprawie a jeżeli nie jest to możliwe – to powinny zostać zachowane jako artefakty. Prace przeprowadziły dr Katarzyna Kwaśniewicz oraz mgr Danuta Skrzypczyk – konserwatorki papieru i skóry z wieloletnim doświadczeniem w zakresie ochrony materiałów archiwalnych.
Powyższe fotografie ukazujące poszczególne etapy konserwacji oraz ich efekt końcowy są fragmentem dokumentacji konserwatorskiej i zostały wykonane przez dr Katarzynę Kwaśniewicz.
Oddane do konserwacji księgi zostały poddane digitalizacji i są w formie skanów dostępne dla użytkowników nieodpłatnie w pracowni naukowej Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach. Są to:
- księga ślubów z lat 1655-1713 oraz pogrzebów 1683-1690 (1721-1722) z parafii MB Szkaplerznej w Brzeźcach;
- Księga chrztów z lat (1694-1695) 1702-1733 z parafii św. Klemensa w Miedźnej;
- księga pogrzebów z lat 1727-1767 z parafii św. Jerzego z Rydułtów;
- księga pogrzebów z lat 1757-1797 z parafii św. Bartłomieja z Bierunia Starego;
- księga chrztów z lat 1733-1793, ślubów 1763-1792 i pogrzebów z lat 1732-1793 z parafii św. Wawrzyńca z Mokrego.
Na wiosnę / lato 2024 roku (marzec, kwiecień, maj, czerwiec) zaplanowano w instytucjach kultury Bierunia, Brzeźc, Mokrego oraz Miedźnej (Gminna Biblioteka Publiczna w Grzawie) spotkania z mieszkańcami poświęcone w całości odnowionym księgom metrykalnym. W ich trakcie możliwe będzie poznanie poszczególnych etapów konserwacji (w tym informacje o odnalezionych artefaktach, m.in. kompaturki, ale także zasuszona mucha) oraz najciekawszych zapisów z treści ksiąg. Serdecznie zapraszamy już dziś.