KONSERWACJA PEŁNA 5 KSIĄG METRYKALNYCH A. D. 2022
Czwarty raz z rzędu Archidiecezja Katowicka Kościoła Rzymskokatolickiego, złożyła przygotowany przez dyrektora Archiwum Archidiecezjalnego wniosek o dofinansowanie konserwacji ksiąg z zasobu tegoż archiwum.
Projekt przesłany do Warszawy w ramach konkursu WSPIERANIE DZIAŁAŃ ARCHIWALNYCH (edycja 2022) przeszedł pozytywną ocenę i został rekomendowany do przekazania dofinansowania z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (NDAP).
Tym razem wniosek dotyczącył pięciu ksiąg metrykalnych z trzech parafii z terenu obecnej Archidiecezji Katowickiej:
„Konserwacja pełna pięciu ksiąg metrykalnych (XVII-XVIII-wieczne dudki z parafii: w Bojszowach, Ćwiklicach i Żorach) z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach”.
Projekt zajął 1 miejsce na 17 wniosków dofinansowanych. Był jednym z 33 ocenionych pozytywnie na 39 które przesłały instytucje i stowarzyszenia do konkursu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
Wykaz dofinansowanych instytucji i kwoty przeznaczonych środków w 2022 roku:
FRAGMENT OPINII NAUKOWEJ
„Poddanie konserwacji wymienionych ksiąg i udostępnienie ich w pracowni naukowej w formie skanów stanowiłoby nieocenione źródło informacji w badaniach naukowych dotyczących śląskich wsi rycerskich, pochodzącej z Rzeczypospolitej szlachty osiadłej na terenie byłego pszczyńskiego wolnego państwa stanowego (obie wsie należały w okresie objętym wpisami do rodu Zborowskich ze Zborowa), a także w genealogii śląskich rodów.”
dr Rafał Obetkon
Konserwacja 5 dudek z trzech górnośląskich parafii z kościołami: w Bojszowach (księga chrztów i ślubów), Ćwiklicach (śluby i pogrzeby) oraz Żorach (śluby i pogrzeby) z XVII-XVIII wieku oraz ich digitalizacja została sfinansowana ze środków Archidiecezji Katowickiej (10%) oraz dotacji (90%) Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w ramach konkursu „Wspieranie działań archiwalnych 2022”. Złożony projekt dotyczący konserwacji wyżej wymienionych ksiąg metrykalnych zajął pierwsze miejsce spośród 17 rekomendowanych do dofinansowania Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych.
Kwota przyznana Archidiecezji Katowickiej w 2022 roku wyniosła 71 388 złotych brutto. Razem z poprzednimi projektami złożonymi w konkursie „Wspieranie działań archiwalnych” w 2020 i 2021 roku na odnowienie i digitalizację dotacja w ciągu trzech lat wyniosła blisko 200 000 zł (dokładnie: 195 390 zł). Dzięki wsparciu Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych oraz wkładom własnym w ostatnich latach pełnej konserwacji poddano aż 18 obiektów. Dla historii Górnego Śląska i osób mających tu swoje korzenie są to materiały bezcenne… Poza odnowieniem stron z danymi genealogicznymi spisanymi na kartach ksiąg dzięki konserwacji opraw pozyskano wiele unikatowych artefaktów, a także ustalono nieznane dotąd informacje.
W 2020 roku w trakcie prac nad rybnickimi dudkami konserwatorki papieru i skóry odkryły judaik (fragment modlitewnika na święto Sukot), wykorzystany jako półskórek oraz na trzech innych oprawach datę „1573” która została odciśnięta radełkiem introligatorskim na skórze razem wizerunkami 4 ewangelistów. Co interesujące w kolejnym roku odnowiony został inny obiekt z parafii w Lędzinach z identycznymi zdobieniami i datą. Konserwacja XVII–wiecznej księgi chrztów z tej parafii pozwoliła ustalić wykonującym prace nieznany dotąd sposób zdobienia papieru obłóczkowego przy pomocy radełka introligatorskiego…Odkryto również w półskórku księgi fragment pergaminowej karty, zaś w obiekcie z Suszca barwny kawałek papieru marmurkowego. Również dudki poddane konserwacji w 2022 roku odkryły swoje tajemnice.
Szerzej na temat wyżej wymienionych prac i odkryć można przeczytać w artykule, jaki ukazał się w grudniowym numerze periodyku Archiva Ecclesiastica (nr 15/ 2022). [wstęp artykułu można znaleźć na samym dole ninniejszej informacji]
Kontakt:
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych
ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa
Telefon: (22) 565-46-00
www.archiwa.gov.pl
ndap@archiwa.gov.pl
Rękopiśmienna księga przeznaczona do konserwacji znajdowała się w bardzo złym stanie. Utworzona została z dwóch bloków o różnych formatach, dlatego karty od 61 strony są mniejszego rozmiaru. Księga posiadała uszkodzenia spowodowane działaniem owadów oraz grzybów pleśniowych. Po przeprowadzeniu prac konserwatorskich obiekt oprawiono w półskórek z użyciem zachowanych elementów papieru obłóczkowego. W postaci artefektów zachowano arkusze zadrukowanego papieru (m.in. z datą: 1630 rok), który pierwotnie służył do wykonania tektur oprawy, czyli kompaturek. Stanowią one dziś nowe i ciekawe źródło badań naukowych.
Obie księgi oprawione zostały w pergamin, co może świadczyć o tym, że już w XVIII wieku posiadano dużą świadomość ich wartości. Niestety przetrwały one do naszych czasów mocno uszkodzone, zdeformowane i odkształcone. W trakcie prac konserwatorskich karty po oczyszczeniu i wypłukaniu zostały zreperowane, zaś ze skór wykorzystanych do opraw usunięto wielowiekowy brud, natłuszczono je i ponownie zamontowano. Nie było to łatwym zadaniem ponieważ pergamin skurczył się o około dwa centymetry. Z opraw i w tym przypadku odłączono kompaturki w postaci arkusza papieru z zapisem nutowym.
Żorskie księgi metrykalne zachowały się w bardzo złym stanie. Brak okładek oraz poprzerywane nici szycia spowodowały zabrudzenia i zniszczenia kart dudek, a w szczególności na ich krawędziach. Zostały one wszystkie poddane kąpieli i naprawione przy użyciu specjalistycznych bibułek japońskich. Używano jedynie usuwalnych materiałów i technik, by zapewnić bezpieczeństwo konserwowanym obiektom. Prace przeprowadziły dr Katarzyna Kwaśniewicz oraz mgr Danuta Skrzypczyk - konserwatorki papieru i skóry z wieloletnim doświadczeniem w zakresie ochrony materiałów archiwalnych.
Powyższe fotografie ukazujące poszczególne etapy konserwacji oraz ich efekt końcowy są fragmentem dokumentacji konserwatorskiej i zostały wykonane przez dr Katarzynę Kwaśniewicz.
Na wiosnę 2023 roku (marzec, kwiecień, maj) zaplanowano w instytucjach kultury Bierunia, Pszczyny i Żor spotkania z mieszkańcami dotyczące w całości poddanych konserwacji ksiąg. W ich trakcie możliwe będzie poznanie poszczególnych jej etapów i odnalezionych kompaturek oraz najciekawszych zapisów z treści ksiąg.
dr Wojciech Schäffer
Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach
„Fakt, że mimo wielu wojen, jakie przetaczały się przez okolice Rybnika,
[księgi metrykalne od 1638 roku – przyp. W. Sch.]
dotrwały do naszych czasów niemal kompletne,
nakłada na ich właścicieli obowiązek zachowania ich dla kolejnych pokoleń.
Na pewno fachowa konserwacja pozwoli zabezpieczyć te źródła w oryginałach
na kolejne stulecia, a ich profesjonalna digitalizacja dotrzeć do nich
szerszemu gronu badaczy oraz pasjonatów lokalnej historii.” [1]
Konserwacja pełna sześciu ksiąg metrykalnych z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
(dudki z Tychów, Suszca i Lędzin) przeprowadzona w ramach konkursu
„Wspieranie działań archiwalnych 2021” z perspektywy zleceniodawcy.
Przytoczony na początku cytat z opinii naukowej z 21 maja 2020 roku, przygotowanej na potrzeby złożenia wniosku w konkursie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (dalej: NDAP) wskazuje na kilka istotnych aspektów funkcjonowania archiwum oraz celów ich działalności. Po pierwsze uświadamia nam, że niektóre z parafii dysponują księgami metrykalnymi, które nie są pozbawione braków (lub w skali kilku wieków są one minimalne). Ciągłość zapisów od I połowy XVII wieku do dziś stanowi cenną wartość poznawczą dla osób chcących ustalić dane nie tylko członków poszczególnych rodzin, czy rodów szlacheckich, ale także informacje o rozwoju miejscowości oraz rzemiosła i przemysłu. Po drugie autor wskazuje na fakt iż rządca, któremu powierzono cenne materiały nie powinien być bierny. Musi on podejmować działania, aby jak najlepiej przechować je przez kolejne stulecia. Do obowiązków zwierzchnika takich instytucji jak archiwa (np. dyrektora), należy zatem również podejmowanie działań, które mają polepszyć nie tylko warunki lokalowe ich przechowywania, ale także ich stan zachowania [2]. Ma temu służyć m.in. konserwacja, na końcu której (jest to docelowe działanie) jest możliwość dostępu do cyfrowej wersji ksiąg po wykonanej digitalizacji. Na tej długiej drodze od momentu odnalezienia czy też wytypowania do renowacji cennej księgi, do tego ostatniego z etapów, gdzie dane, które zawiera są przeglądane przez naukowców lub genealogów-hobbystów niezbędna jest ingerencja profesjonalnych konserwatorów.
Zabiegi te poza tym, że są czasochłonne oraz wymagają znajomości technik i materiałów, są również bardzo kosztowne. Wielu instytucji posiadających archiwalia, które z punktu widzenia historii Polski są bezcenne (niekoniecznie pochodzące z okresu średniowiecza, jak np. dokumenty pergaminowe), nie stać na przekazanie ich do fachowej konserwacji. Siłą rzeczy czekają one na swój lepszy czas. Naprzeciw tym wyzwaniom i problemom wychodzi konkurs Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, który obejmuje „działania związane z opracowaniem, udostępnianiem oraz zabezpieczaniem materiałów archiwalnych wchodzących w skład ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego” [3]. Materiały zgromadzone w archiwach kościelnych, co do których sporządzone zostały inwentarze poszczególnych zespołów i zbiorów, jak najbardziej wpisują się w ten zakres. Poniżej przedstawiony zostanie dotychczasowy udział w konkursie NDAP, charakterystyka poddanych konserwacji materiałów oraz ustalone dzięki niej interesujące dane, a także odnalezione artefakty i informacje.
Przypisy:
[1] Fragment opinii naukowej dr. Bogdana Klocha – dyrektora Muzeum im. o. Emila Drobnego w Rybniku na temat znaczenia najstarszych rybnickich ksiąg metrykalnych (oryginał dołączony został do wniosku złożonego do Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w 2020 roku).
[2] Działalność ta wpisana jest także w Statut Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, gdzie wśród celów i zadań w §5 odnaleźć można następującą informację: „Archiwum spełnia następujące zadania: a. gromadzi, zabezpiecza, przechowuje, inwentaryzuje oraz opracowuje materiały archiwalne;[…] c. przeprowadza konserwację materiałów archiwalnych;”, zob. https://archiwum.archidiecezjakatowicka.pl/pl/index/statue (dostęp: 28 października 2022 roku).
[3] Zob. https://www.gov.pl/web/archiwa/wspieranie-dzialan-archiwalnych-rok-2019 (dostęp: 20 października 2022 roku), s. 2.